O Προσδιορισμός Bayer

Πρόκειται για αστρικό χαρακτηρισμό κατά τον οποίο ένα συγκεκριμένο αστέρι κατηγοριοποιείται με γράμματα του Ελληνικού αλφαβήτου, ακολουθούμενο από τη γενική πτώση της λατινικής ονομασίας του αστερισμού στον οποίο ανήκει. Ο αρχικός κατάλογος προσδιορισμού Bayer περιείχε 1.564 αστέρια.

Τα περισσότερα από τα φωτεινότερα αστέρια στους ουρανούς μας πήραν τα πρώτα επίσημα ονόματά τους από το Γερμανό αστρονόμο Johann Bayer το 1603, στο αστρικό του άτλαντα με την ονομασία ¨Ουρανομετρία¨ (Uranometria). Ο Bayer αποδίδει σε κάθε αστέρι που ταξινόμησε ένα Ελληνικό γράμμα από την Ελληνική μας αλφάβητο, όπως το άλφα (α), το βήτα (β), το γάμμα (γ) κλπ., σε συνδυασμό με τη λατινική ονομασία του γονικού αστερισμού του αστεριού σε γενική (κτητική) μορφή. Για παράδειγμα, ο αστέρας Αλντεμπαράν ονομάζεται α Ταύρου , που σημαίνει ότι είναι ο "άλφα του αστερισμού του Ταύρου".

Ένας αστερισμός μπορεί να περιέχει πενήντα ή και περισσότερα αστέρια ορατά με γυμνό μάτι, αλλά το ελληνικό αλφάβητο έχει μόνο είκοσι τέσσερα γράμματα. Όταν αυτά έφθαναν στο 24^ο γράμμα το Ω δηλαδή , ο Bayer άρχισε να χρησιμοποιεί λατινικά γράμματα: κεφαλαίο A, ακολουθούμενα από μικρά γράμματα από το b έως το z (παραλείποντας το j και το v), παρατείνοντας έτσι τον αστρικό χαρακτηρισμό συνολικά με ακόμα 24 γράμματα. Ο Bayer δεν πήγε ποτέ πέρα από το z, όμως, οι αστρονόμοι αργότερα πρόσθεσαν περισσότερους χαρακτηρισμούς χρησιμοποιώντας τόσο τα κεφαλαία γράμματα, όσο και τα μικρά γράμματα, καθώς και κεφαλαία γράμματα που ακολουθούνται γενικά από μικρά, πεζά όπως λέγονται  γράμματα. Σχετικά παραδείγματα περιλαμβάνουν το σ Τρόπιδας το οποιο ανήκει στον αστερισμό της Τρόπιδας , το δ Κενταύρου (το δ του αστερισμού του Κενταύρου), το G Σκορπιού (Το G του αστερισμού του Σκορπιού) και το N Ιστίου (N του αστερισμού του Ιστίου). Το τελευταίο κεφαλαίο γράμμα που χρησιμοποιήθηκε με τον τρόπο αυτό ήταν το Q.

Ο Bayer κατέγραψε στον κατάλογό του μόνο μερικά αστέρια με πάρα πολύ νότια κλίση έτσι ώστε για να είναι ορατά από τη Γερμανία, αλλά αργότερα άλλοι αστρονόμοι (κυρίως ο Lacaille και ο Gould) συμπλήρωσαν τον κατάλογο του Bayer με καταχωρήσεις για τους νότιους αστερισμούς.

Ταξινόμηση κατά τάξη μεγέθους

Στους περισσότερους αστερισμούς, ο Bayer ταξινόμησε τα άστρα τα οποία βρίσκονται μέσα σε έναν αστερισμό, δίνοντας τους χαρακτηρισμό με ελληνικά και λατινικά γράμματα με αυστηρή διάταξη ανάλογα με την της φαινόμενη λαμπρότητα του εκάστοτε άστρου, αρχίζοντας από τα πιο λαμπερά έως τα πιο αμυδρά. Δεδομένου ότι το λαμπρότερο αστέρι σε μια πλειοψηφία αστερισμών ονομάζεται Άλφα (α), πολλοί άνθρωποι υποθέτουν λανθασμένα ότι ο Bayer είχε την πρόθεση να ταξινομήσει τα αστέρια αποκλειστικά με την φαινόμενη φωτεινότητα τους. Στην εποχή του Bayer, ωστόσο, η αστρική λαμπρότητα δεν μπορούσε να μετρηθεί με ακρίβεια. Τα αστέρια ταξινομήθηκαν παραδοσιακά σε μία από τις έξι τάξεις μεγέθους (το φωτεινότερο στο πρώτο μέγεθος, το αμυδρότερο στο έκτο) και ο Bayer τυπικά ταξινόμησε τα αστέρια μέσα σε έναν αστερισμό κατά κατηγορία: όλα τα αστέρια πρώτου μεγέθους, ακολουθούμενα από όλα τα αστέρια δευτέρου μεγέθους, και ούτω καθεξής. Σε κάθε τάξη μεγέθους, ο Bayer δεν έκανε καμία προσπάθεια να οργανώσει τα αστέρια ανάλογα με τη σχετική φωτεινότητα τους.  Ως αποτέλεσμα αυτού, το λαμπρότερο αστέρι σε κάθε τάξη δεν κατατάσσεται απαραίτητα πρώτο στην ταξινόμηση του Bayer.

Επιπλέον, ο Bayer δεν ακολουθούσε πάντοτε τον κανόνα της τάξης μεγέθους. Έδωσε μερικές φορές γράμματα στα αστέρια ανάλογα με τη θέση τους μέσα σε έναν αστερισμό ή τη σειρά με την οποία ανατέλλει το άστρο αυτό (της ανόδου του) ή με ιστορικές ή μυθολογικές λεπτομέρειες. Περιστασιακά η σειρά αυτή φαίνεται αρκετά αυθαίρετη.

Από τους 88 σύγχρονους αστερισμούς, υπάρχουν τουλάχιστον 30, στους οποίους το "Άλφα" δεν είναι το λαμπρότερο αστέρι, και τέσσερις από αυτούς δεν έχουν κανένα αστέρι με τον χαρακτηρισμό ως άλφα. [(Αστερισμοί χωρίς άλφα περιλαμβάνουν τους αστερισμούς του Ιστίου  και της Πρύμνης  - και οι δύο πρώην μέλη του αστερισμού  της Αργούς (Argo Navis) (ο οποίος ήταν μεγάλος νότιος αστερισμός στα νότια των αστερισμών της Ύδρας και του Μονόκερω, και ο οποίος είναι μερικώς ορατός από την Ελλάδα, αναφερόμενος από την αρχαιότητα), των οποίων ο αστέρας με το χαρακτηρισμό άλφα είναι ο Κάνωπος στον αστερισμό της Τρόπιδας)].

Ο προσδιορισμός  Bayer στο αστερισμό του Ωρίωνα 

Προσδιορισμός Bayer	Φαινόμενο Μέγεθος	Ονομασία
α Ωρίωνα	0.45	Μπετελγκέζ
β Ωρίωνα	0.18	Ρίγκελ
γ  Ωρίωνα	1.64	Μπέλατριξ
δ Ωρίωνα	2.23	Μιντάκα
ε Ωρίωνα	1.69	Άλνιλαμ
ζ Ωρίωνα	1.70	Άλνιτακ

Ο αστερισμός του Ωρίωνα αποτελεί ένα καλό παράδειγμα της μεθόδου Bayer. Ο Bayer χαρακτήρισε πρώτα τους αστέρες Μπετελγκέζ και Ρίγκελ, τα οποία είχαν φαινόμενο μέγεθος 1 (1.5 ή λιγότερο), σαν Άλφα και Βήτα από βορρά προς νότο, ενώ ο Μπετελγκέζ (ο ώμος) βρίσκεται μπροστά από τον Ρίγκελ (το πόδι) αν και ο Ρίγκελ είναι συνήθως φωτεινότερος. (Ο Μπετελγκέζ είναι μεταβλητό αστέρι, ημικανονικά παλλόμενος Υπεργίγαντας αστέρας όπως χαρακτηρίζεται επιστημονικά, και μπορεί να φτάσει στο μέγιστο της φωτεινότητας του περιστασιακά τον Ρίγκελ.). Ο Bayer επανέλαβε τη διαδικασία για τα αστέρια 2ου μεγέθους (αυτά που βρίσκονται μεταξύ των μεγεθών 1,51 και 2,5), επισημαίνοντας τα από γάμμα (γ) σε ζήτα (ζ) σε σειρά "από πάνω προς τα κάτω" (από βορρά προς νότο).

 Διάφορα χαρακτηριστικά στον προσδιορισμό Bayer

Ο όρος "Πρώτο προς άνοδο στην ανατολή" χρησιμοποιείται σε πολλές περιπτώσεις. Οι αστέρες Κάστωρ και Πολυδεύκης στον αστερισμό των Διδύμων μπορεί να είναι ένα παράδειγμα γι’ αυτόν τον όρο: Ο Πολυδεύκης είναι φωτεινότερος από τον Κάστωρ, αλλά ο τελευταίος ανατέλλει (ανέρχεται) νωρίτερα και έτσι του αποδόθηκε ο προσδιορισμός άλφα. Στην περίπτωση αυτή, ο Bayer μπορεί επίσης να έχει επηρεαστεί από την παραδοσιακή σειρά των μυθολογικών ονομάτων "Κάστωρ και Πολυδεύκης ": ο Κάστωρ γενικά ονομάζεται ως πρώτος όποτε αναφερόμαστε στους μυθολογικούς αυτούς δίδυμους, που ονομάζονται επίσημα Διόσκουροι.

Αν και το πιο λαμπρό αστέρι στο αστερισμό του Δράκοντα  είναι ο Ελτανίν (ο γ του Δράκοντα), ο Θουμπάν χαρακτηρίστηκε ως άλφα (α) από τον Bayer επειδή, λόγω της μετάπτωσης των Ισημεριών, ο Θουμπάν ήταν αστέρας στη θέση του πολικού αστέρα πριν από 4.000 χρόνια.  Μερικές φορές δεν υπάρχει εμφανής τάξη, όπως εξηγείται από τα αστέρια στον αστερισμό του Τοξότη, όπου οι ονομασίες του Bayer φαίνονται σχεδόν τυχαίες στο σύγχρονο μάτι. Τα άλφα και το βήτα Τοξότη είναι ίσως τα πιο ακανόνιστα χαρακτηρισμένα αστέρια στον ουρανό. Είναι περισσότερο από δύο μεγέθη αμυδρότερα από το λαμπρότερο αστέρι [(που ονομάζεται (ε) έψιλον)], βρίσκονται αρκετές μοίρες νότια (νότια κλίση) από το κύριο μοτίβο του αστερισμού (που λέγεται συνήθως ο ενσωματωμένος αστερισμός της "τσαγιέρας"), και είναι πάνω από 20 μοίρες μακριά από την εκλειπτική στο ζωδιακό αστερισμό που ανήκουν, ενώ ούτε καν ανατέλλουν στους ουρανούς της Γερμανίας του Bayer (όπως γίνεται με το αστέρι Έψιλον (ε) και πολλά άλλα λαμπρότερα αστέρια). Η σειρά των γραμμάτων που αποδίδονται στους αστέρες στον αστερισμό του Τοξότη αντιστοιχεί στα μεγέθη όπως απεικονίζεται στο διάγραμμα του Bayer, αλλά οι τελευταίοι χαρακτηρισμοί δεν συμφωνούν με τους σύγχρονους προσδιορισμούς των μεγεθών.

Οι προσδιορισμοί Bayer που προστέθηκαν από τους μετέπειτα αστρονόμους γενικά ταξινομήθηκαν με βάση το μέγεθος, αλλά συνήθως ελήφθη μέριμνα για να αποφευχθεί η σύγκρουση με ορισμούς που έχουν ήδη κατατεθεί. Στον αστερισμό του Ζυγού, για παράδειγμα, οι νέες ονομασίες των αστέρων σ, τ και υ Ταύρου, επιλέχθηκαν για να αποφευχθεί η αντιπαράθεση με τους παλαιότερους χαρακτηρισμούς του Bayer, παρόλο που πολλά αστέρια που είχαν λάβει παλαιότερα τους χαρακτηρισμούς τους με γράμματα δεν είναι και τόσο φωτεινά.

Οι διάφοροι συγκεκριμένοι χαρακτηρισμοί (ετικέτες) του Bayer

Παρόλο που ο Bayer δεν χρησιμοποίησε κεφαλαία λατινικά γράμματα (εκτός από το A) για "σταθερά αστέρια", τα χρησιμοποίησε για να επισημάνει άλλα αντικείμενα που εμφανίζονται στα γραφήματα, όπως γειτονικοί αστερισμοί, "προσωρινά αστέρια", διάφορα αστρονομικά αντικείμενα ή γραμμές αναφοράς όπως ο Τροπικός του Καρκίνου. Στον αστερισμό του Κύκνου, για παράδειγμα, τα σταθερά αστέρια του Bayer χαρακτηρίζονται από το λατινικό γράμμα g, και σε αυτό το γράφημα ο Bayer χρησιμοποιεί επίσης λατινικά γράμματα από το H έως το P ως διάφορες ετικέτες, κυρίως για γειτονικούς αστερισμούς. Ο Bayer δεν είχε την πρόθεση να χρησιμοποιήσει τέτοιες ετικέτες ως προσδιορισμούς καταλόγων, αλλά μερικές από αυτές τις ετικέτες έχουν διατηρηθεί έως σήμερα για να αναφερθούν σε αστρονομικά αντικείμενα: Ο αστέρας P Κύκνου για παράδειγμα χρησιμοποιείται ακόμα ως ονομασία για τον καινοφανή  Nova Cyg 1600. Ο υπερκαινοφανής (SN 1572) η όπως αλλιώς λέγεται αστέρας του Τύχω, ένα ακόμα "προσωρινό αστέρι"  (αστέρας ο οποίος εμφανίστηκε ξαφνικά και μετά εξαφανίστηκε) το οποίο αναφέρεται ως Β Κασσιόπης. Στα διαγράμματα για τους αστερισμούς που δεν εξαντλήθηκαν τα ελληνικά γράμματα, ο Bayer χρησιμοποίησε μερικές φορές τα εναπομείναντα ελληνικά γράμματα για να δώσει διάφορες ετικέτες σε άλλα αντικείμενα.

Αναθεωρημένοι προσδιορισμοί Bayer

Ο Ελληνο-Ρωμαίος μαθηματικός, αστρονόμος, γεωγράφος, αστρολόγος και ποιητής Κλαύδιος Πτολεμαίος χαρακτήρισε τέσσερα αστέρια ως "συνοριακά αστέρια", που ο καθένας τους μοιράζεται δύο αστερισμούς: Ο Άλφερατζ (στους Αστερισμούς Ανδρομέδα και τον Πήγασο), ο Έλναθ (στους αστερισμούς Ταύρο και Ηνίοχο), Nu Βοώτη (στους αστερισμούς Βοώτη και Ηρακλή ) και τον αστέρα Φομαλώ (στους αστερισμούς του Νότιου Ιχθύος και Υδροχόου) . Ο Bayer χαρακτήρισε τα πρώτα τρία από αυτά τα αστέρια με ελληνικά γράμματα και από τους δύο αστερισμούς: α Ανδρομέδας = δ Πήγασου, β Ταύρου= γ Ηνιόχου και Nu Boώτη = ψ Ηρακλή. (Ο Φομαλώ έχει καταλογογραφηθεί μόνο μία φορά, ως α Νοτίου Σταυρού.) Όταν η Διεθνής Αστρονομική Ένωση (IAU) όρισε σαφή όρια για τους αστερισμούς το 1930, δήλωσε ότι τα αστέρια και άλλα ουράνια αντικείμενα μπορεί να ανήκουν μόνο σε έναν αστερισμό. Κατά συνέπεια, ο περιττός δευτερεύων χαρακτηρισμός σε κάθε ζεύγος αστέρων όπως αναφέρεται παραπάνω βρίσκεται εκτός χρήσης.

Ο Bayer προσδιορίζει λανθασμένα δύο αστέρια δίνοντάς τους διπλά ονόματα: ο χ  του Κριού (αναφέρεται ως ψ Κήτους) και ο κ Κήτους (αναφέρεται και ως ζ Ταύρου). Διόρθωσε αυτό το θέμα σε έναν μεταγενέστερο άτλαντα και τα διπλά ονόματα δεν χρησιμοποιούνται πλέον.

Τα στυλ του προσδιορισμού της Bayer

Οι προσδιορισμοί Bayer συνήθως αναγράφονται με ενα ελληνικό ή λατινικό γράμμα που ακολουθείται από την τυπική 3 χαρακτήρων συντομογραφία του αντίστοιχου αστερισμού: α CMa (ο α του Μεγάλου Κυνός), β Per (β Περσέα),  ή περιστασιακά με τον γενικό αστερισμό στο σύνολό του: α Μεγάλου Κυνός, β Περσέα. Προηγούμενες συντομογραφίες των 4 γραμμάτων (α CMaj, β Pers) σπάνια χρησιμοποιούνται σήμερα. Τα ονόματα που χαρακτηρίζονται από Ελληνικά γράμματα, αναγράφονται επίσης μερικές φορές ως:  Alpha Canis Majoris, Beta Persei.

Άλλοι προσδιορισμοί Bayer

Οι επεκτάσεις του λατινικού γράμματος δεν χρησιμοποιούνται τόσο συχνά όσο εκείνες με τα Ελληνικά γράμματα(ειδικά σε αστερισμούς με προσδιορισμούς Flamsteed), αλλά υπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις όπως το h Περσέα (το οποίο είναι στην πραγματικότητα ένα αστρικό σμήνος) και το P Κύκνου. Οι λατινικές ονομασίες στον προσδιορισμό Bayer στη σύγχρονη χρήση δεν υπερβαίνουν το γράμμα Q. Ονόματα όπως το R Λαγώου και το W Μεγάλης Άρκτου είναι ονομασίες μεταβλητών αστέρων, και όχι προσδιορισμοί Bayer.

Μια περαιτέρω επιπλοκή είναι η χρήση αριθμητικών εκθετών για να ξεχωρίζονται τα γειτονικά αστέρια που ο Bayer (ή ένας μεταγενέστερος αστρονόμος) έχει επισημάνει με ένα κοινό γράμμα. Συνήθως πρόκειται για διπλά αστέρια (κυρίως οπτικά δυαδικά αντί για πραγματικά δυαδικά αστέρια), αλλά υπάρχουν κάποιες εξαιρέσεις όπως η αλυσίδα των αστέρων π¹, π², π³, π⁴, π⁵ και π⁶ Ωρίωνα.

Μεταγενέστερα γράμματα

Ο Bayer δεν χαρακτήριζε ως "μόνιμα" αστέρια με κεφαλαία γράμματα (εκτός από το Α, το οποίο χρησιμοποίησε στη θέση του α). Ωστόσο, ορισμένα αστέρια στους νότιους αστερισμούς έχουν κεφαλαία γράμματα, όπως το B Κένταυρου και το G Σκορπιού. Αυτά τα γράμματα τοποθετήθηκαν αργότερα από αστρονόμους, κυρίως από τον Αβά Lacaille στο καταλογό του Coelum Australe Stelliferum και του Αμερικανού αστρονόμου Benjamin Apthorp Gould στο έργο του Uranometria Argentina.  Ο Lacaille υιοθέτησε τη χρήση ελληνικών γραμμάτων από τον Bayer, αλλά αυτό δεν ήταν αρκετό για πολλούς αστερισμούς. Χρησιμοποίησε πρώτα τα πεζά γράμματα, ξεκινώντας με το α και, αν χρειαζόταν, τα κεφαλαία γράμματα, ξεκινώντας με το Α, αποκλίνοντας έτσι κάπως από την πρακτική του Bayer. Ο Lacaille χρησιμοποίησε το λατινικό αλφάβητο τρεις φορές στον μεγάλο αστερισμό της Αργούς (Argo Navis), μία φορά για κάθε μία από τις τρεις περιοχές που είναι τώρα οι αστερισμοί Τρόπις, Πρύμνη, και Ιστίο. Όμως κάτι τέτοιο ήταν ακόμα ανεπαρκές για τον αριθμό των αστεριών, γι 'αυτό και χρησιμοποίησε κεφαλαία γράμματα όπως το N Ιστίου και το Q Πρύμνης. Ο Lacaille έδωσε κεφαλαία γράμματα σε αστέρες μεταξύ των γραμμάτων R και Z σε αρκετούς αστερισμούς, αλλά αυτά είτε έχουν αφαιρεθεί για να επιτρέψουν την εκχώρηση αυτών των γραμμάτων σε μεταβλητά αστέρια ή έχουν πράγματι αποδειχθεί ότι είναι μεταβλητά άστρα*.

*Να σημειώσουμε ότι ο προσδιορισμός Bayer χρησιμοποιείται για αστέρια που βρίσκονται στα επίσημα όρια των αστερισμών.

--------------------*--------------------

Ενημερωθείτε για θέματα Αστρονομίας και Επιστήμης στις ομάδες μας στο Facebook:

. Άρατος- Παρατηρησιακή Αστρονομία Σαλαμίνας

. Αστρονομία και Επιστήμη

. Αστροβραδιές Σαλαμίνας

Πηγή

Πηγές υπάρχουν επίσης και στις παραπομπές του κειμένου (οι λέξεις με τα μπλε γράμματα)

Απόδοση στα Ελληνικά : Δημήτρης Γκίκας.

 Για διορθώσεις μετάφρασης ως προς το πρότυπο κείμενο, απορίες, ή συμπληρώματα, γράψτε μας: gikasd63@hotmail.com  η αφήστε μήνυμα inbox στη Σελίδα:

 https:/www.facebook.com/groups/174408446026959/

Επίσης εάν θέλετε να δημοσιευτεί στο μπλόγκ μας κάποια δική σας εργασία, άρθρο, ή paper σχετικά με την επιστήμη, αποστείλατε τα άρθρα αυτά συνοδευόμενα απαραίτητα από τη σχετική βιβλιογραφία, και την σχετική έντυπη άδεια σας για δημοσίευση στο μπλόγκ μας, στη διεύθυνση: gikasd63@hotmail.com  . Η δημοσίευση είναι εντελώς δωρεάν.

Εάν, κατά την άποψή σας, υπάρχουν επιστημονικά λάθη στο πρότυπο κείμενο η ομάδα μας δεν μπορεί να παρέμβει και να το αλλάξει χωρίς την συναίνεση του αρθρογράφου. Για οποιαδήποτε τέτοια αλλαγή επικοινωνήστε με την πηγή του άρθρου.

 Το κείμενο υπόκειται σε επικαιροποίηση αν υπάρξουν έγκυρες διορθώσεις ή νέα στοιχεία που αφορούν το θέμα του άρθρου. 

Για την ομάδα : @Aratosastronomy