Πώς να παρατηρήσετε τη Σελήνη με τηλεσκόπιο
Από τον Joe Rao
Οι κύριοι κρατήρες της σελήνης και των θαλασσών της αναγράφονται σε αυτόν τον εκπληκτικό σεληνιακό χάρτη που δημιουργήθηκε από το διαστημικό σκάφος Lunar Reconnaissance Orbiter της NASA. Ένας καλός σεληνιακός χάρτης είναι χρήσιμος στο να βοηθήσει τους παρατηρητές του ουρανού να εντοπίσουν ενδιαφέροντα σημεία στο φεγγάρι μέσω ενός τηλεσκοπίου.
Από τον Joe Rao
(Εικόνα: © NASA / GSFC / Πανεπιστήμιο της Αριζόνα)
Ο αρθρογράφος αφηγείται: Εξακολουθώ να θυμάμαι εκείνη την πολύ ιδιαίτερη νύχτα του Αυγούστου, περισσότερο από 50 χρόνια πριν, όταν παρατήρησα τη Σελήνη σε μεγέθυνση. Ήταν μια νύχτα όπου συνέβη μια σεληνιακή έκλειψη και ο παππούς μου έφερε τα κιάλια που χρησιμοποιούσε κατά τη διάρκεια της κυνηγετικής περιόδου. Όταν κοίταξα το φεγγάρι για πρώτη φορά μέσα από τα από αυτά τα κιάλια του παππού μου, παγιδεύτηκα με την ομορφιά αυτών που παρατηρούσα.
Ίσως αυτό που κάνει το φεγγάρι μας ένα τόσο ξεχωριστό αντικείμενο είναι το γεγονός ότι δεν έχει σημασία αν ζείτε σε μια αγροτική περιοχή ή στη μέση μιας έντονα φωτισμένης πόλης. Το φεγγάρι μπορεί πάντα να παρατηρηθεί εύκολα. Φαίνεται πάντα εκπληκτικό αν χρησιμοποιείτε κιάλια ή ένα τηλεσκόπιο. Ποτέ δεν φαίνεται ακριβώς το ίδιο ανεξάρτητα από το πόσο συχνά το βλέπετε και μπορεί να παρατηρηθεί ακόμα και σε νύχτες με θολούρα ή σε ουρανό με λίγα σύννεφα, ή ακόμη και την ημέρα.
Δεν μπορείτε πραγματικά να κάνετε μια σωστή παρατήρηση χωρίς να συμβουλευτείτε έναν χάρτη, μιας και δεν μπορείτε να προσδιορίσετε πολλά στο φεγγάρι χωρίς ένα χάρτη. Έτσι το καλύτερο που έχετε να κάνετε για να ξεκινήσετε σωστά είναι να προμηθευτείτε έναν από τα ειδικά καταστήματα πώλησης ειδών τηλεσκοπίων.
Χάρτης της Σελήνης από τον Κωνσταντίνο Ράμμο. Σε μεγαλύτερη ανάλυση: https://pasteboard.co/2GmC5cXG.jpg
H Σελήνη σε γραφική αναπαράσταση δεδομένων (infographic) . Πηγή: (Image: © Karl Tate, SPACE.com)
Σε μεγαλύτερη ανάλυση: https://cdn.mos.cms.futurecdn.net/kdRwndcQcQQeK7ifUYGWCc.jpg
Επιλέξτε ένα χάρτη της Σελήνης
Με ένα σεληνιακό χάρτη και ίσως μια φωτογραφία του φεγγαριού ως οδηγό, μπορείτε εύκολα να μελετήσετε το φεγγάρι και να εντοπίσετε ορισμένα από τα πιο εξέχοντα χαρακτηριστικά του.
Στις περισσότερες περιπτώσεις, ένας σεληνιακός χάρτης θα είναι προσανατολισμένος έτσι ώστε να δείξει το φεγγάρι, όπως θα φαινόταν στο μάτι σας ή με κιάλια: με τη βόρεια πλευρά επάνω. Ωστόσο, πρέπει να γνωρίζετε ότι πολλά αστρονομικά τηλεσκόπια (μερικές φορές λόγω του διαγώνιου φακού) παρέχουν μια ανεστραμμένη (ανάποδη) άποψη, και μερικά ακόμη δίνουν μια αντεστραμμένη (κατοπτρική εικόνα) άποψη. Ορισμένα τηλεσκόπια κάνουν και τα δύο.
Αν το τηλεσκόπιο σας δείχνει το φεγγάρι ανάποδα ενώ ο χάρτης σας δείχνει το φεγγάρι με τη δεξιά πλευρά, απλώς γυρίστε το χάρτη ανάποδα. Από την άλλη πάλι, θα έχετε αντεστραμμένη προβολή εάν χρησιμοποιείτε ένα τηλεσκόπιο όπου ο προσοφθάλμιος φακός είναι τοποθετημένος σε ένα προσάρτημα δεξιάς γωνίας που ονομάζεται διαγώνιος φακός (star diagonal). Σε μια τέτοια κατάσταση θα πρέπει να αντιστρέψετε διανοητικά το φεγγάρι στο προσοφθάλμιο σας δεξιά-αριστερά για να ταιριάζει με το φεγγάρι που βλέπετε στον χάρτη.
Χάρτης της Σελήνης από το Πλανητάριο Θεσσαλονίκης. https://www.planitario.gr/xarths-selhnhs.html
Χάρτες της Σελήνης από την Google chrome. https://chrome.google.com/webstore/detail/moon-map/lleimkgbaochlkiikiobdpfjjamfdkpp?hl=el
Η θέα μέσα από ένα τηλεσκόπιο
Οι κρατήρες και τα βουνά στη Σελήνη είναι πιο εύκολο να παρατηρηθούν μέσα από ένα μικρό τηλεσκόπιο. Ο γενικός κανόνας σχετικά με τη μεγέθυνση είναι 50 power (50 ανά ίντσα) για κάθε ίντσα στο άνοιγμα (aperture) του αντικειμενικού φακού. Έτσι εάν, για παράδειγμα, χρησιμοποιείτε ένα διοπτρικό τηλεσκόπιο των 2,4 ιντσών, η μέγιστη μεγέθυνση που θα πρέπει να χρησιμοποιήσετε είναι 120 power (2,4 ίντσες Χ 50 power). Αν έχετε ένα κατοπτρικό τηλεσκόπιο 4 ιντσών, η μέγιστη μεγέθυνση είναι 200 power (4 ίντσες Χ 50 power).
Είδη τηλεσκοπίων. Εικόνα: Άρης Μυλωνάς.
Πηγή-διαβάστε περισσότερα: https://astro.planitario.gr/telescopetypes/
"Αλλά, για περιμένετε ένα λεπτό", θα μπορούσατε να πείτε, "Το τηλεσκόπιο μου ήρθε με ένα προσοφθάλμιο που υπόσχεται μεγέθυνση 350 power. Γιατί δεν μπορώ να χρησιμοποιήσω αυτό;"
Λοιπόν ... θα μπορούσατε, αλλά πιθανότατα θα απογοητευτείτε. Εκτός από το γεγονός ότι η ελάχιστη κίνηση του σωλήνα του τηλεσκοπίου σας θα πολλαπλασιαστεί προκαλώντας ¨σεισμό" στην εικόνα εξαιτίας των κουνημάτων, αν κοιτάξετε το φεγγάρι με έναν τέτοιο προσοφθάλμιο, πιθανόν να υπερβείτε τα όρια του κατόπτρου ή του αντικειμενικού φακού του τηλεσκοπίου σας. Ακριβώς όπως ένας φωτογράφος μπορεί μόνο να μεγεθύνει μια φωτογραφία σε κάποιο βαθμό πριν η εικόνα γίνει κοκκώδης και ασαφής, το να χρησιμοποιούμε μεγάλη μεγέθυνση συνήθως οδηγεί σε μια πολύ πιο αμυδρή εικόνα που θα φαίνεται να "σπινθηρίζει" γρήγορα και να τρεμοπαίζει πολύ αισθητά. Θυμηθείτε ότι κοιτάζετε το διάστημα μέσα από το "παράθυρο" της ατμόσφαιρας μας, και ότι οι υψηλές μεγεθύνσεις (powers) θα τονίσουν μόνο τις αναταράξεις που υπάρχουν σχεδόν πάντα στα πολύ υψηλά ατμοσφαιρικά επίπεδα.
Στην πραγματικότητα, επειδή αυτές οι καταιγιστικές ατμοσφαιρικές συνθήκες σπάνια σας επιτρέπουν να χρησιμοποιήσετε τη μέγιστη μεγέθυνση σας, θα πρότεινα να χρησιμοποιείτε μεγεθύνσεις στο μισό του μέγιστου. Έτσι, εάν έχετε ένα τηλεσκόπιο 2.4 ιντσών, χρησιμοποιήστε 60 power, για ένα τηλεσκόπιο 4 ιντσών, δοκιμάστε 100 power. Συνολικά, πιθανότατα θα έχετε τις πιο ευχάριστες παρατηρήσεις.
Τα κιάλια είναι μια καλή αρχή
Οι δύο βασικοί τύποι στα κιάλια.
Το έχω ήδη πει στο φόρουμ του Space.com και θα το πω ξανά: πριν αγοράσετε ένα τηλεσκόπιο, εξοικειωθείτε πρώτα με το νυχτερινό ουρανό χρησιμοποιώντας αρχικά ενα ζευγάρι κιάλια. Οι αρχάριοι στην αστρονομία θα μπορούσαν αρχικά να θεωρήσουν ότι αυτό έρχεται μετά, αλλά εκπλήσσονται ευχάριστα την πρώτη φορά που κοιτούν τα αντικείμενα του ουρανού με ένα απλό ζευγάρι κιάλια. Μπορούν να αποκαλύψουν πολλά ουράνια αξιοθέατα που ο περισσότερος κόσμος σκέφτεται ότι χρειάζεται τηλεσκόπιο - συμπεριλαμβανομένων της φάσης ημισελήνου του πλανήτη Αφροδίτη, των τεσσάρων δορυφόρων του πλανήτη Δία, κομήτες, αστεροειδείς, διπλά άστρα, αστρικά σμήνη, νεφελώματα, γαλαξίες και φυσικά οι κρατήρες, τα βουνά, οι "θάλασσες" και οι πεδιάδες στο φεγγάρι. Στο φεγγάρι θα δείτε τουλάχιστον τόσο μεγάλη λεπτομέρεια με τα κιάλια, όση είδε ο Γαλιλαίος με τα σχετικά πρωτόγονα τηλεσκόπια του.
Για αστρονομικές παρατηρήσεις τα κιάλια σας πρέπει να έχουν αντικειμενικούς φακούς διαμέτρου 50 mm. Η συνηθισμένη μεγέθυνση (power) αυτού του τύπου γυαλιού είναι 7, επομένως έχουν επισημανθεί ως 7 x 50s.
Μέσα από τα κιάλια μπορείτε να δείτε ότι η επιφάνεια του φεγγαριού έχει βουνά, πεδιάδες και κρατήρες: μεγάλες κοιλότητες με κορυφογραμμές γύρω τους. Η Σεληνιακές θάλασσες (maria προφέρεται MAH-re-ah, ο πληθυντικός της mare που σημαίνει θάλασσα), οι οποίες αποτελούν τα σκοτεινά επιθέματα στη σεληνιακή επιφάνεια, κάποτε θεωρούνταν οτι είναι ωκεανοί και θάλασσες. Το 1651, ο Ιταλός αστρονόμος Giambattista Riccioli τους έδωσε ποιητικά ονόματα όπως το Mare Serenitatis που σημαίνει θάλασσα της ηρεμίας, και το Sinus Iridum στα Ελληνικά κόλπος της Ίριδας. Αυτά τα ονόματα εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται, αν και γνωρίζουμε τώρα ότι αυτές οι σκοτεινές περιοχές είναι επίπεδες πεδιάδες από λάβα και ότι υπάρχει λιγοστό νερό με τη μορφή πάγου στους πόλους της Σελήνης. Για εξάσκηση περάστε μερικές βραδιές σε υπαίθριους χώρους με ανέφελο ουρανό, και προσπαθήστε να εντοπίσετε διάφορα σεληνιακά αξιοθέατα τα οποία με τη πάροδο του χρόνου θα γίνουν σύντομα τόσο γνωστά σε σας όπως η γεωγραφία της Γης.
Η καλύτερη στιγμή για παρατήρηση
Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι η καλύτερη στιγμή για να παρατηρήσετε το φεγγάρι είναι όταν είναι πανσέληνος. Στην πραγματικότητα, αυτή είναι ίσως η χειρότερη στιγμή για παρατήρηση για λόγους που θα εξηγήσω αργότερα.
Η καλύτερη στιγμή για να παρατηρήσετε το φεγγάρι είναι δύο ή τρεις μέρες μετά το πρώτο τέταρτο, για διάφορους λόγους:
1. Το φεγγάρι βρίσκεται σε καλή θέση για βραδινή μελέτη.
2. Μπορούν να παρατηρηθούν σχεδόν όλα τα μεγάλα σεληνιακά, χαρακτηριστικά γνωρίσματα.
3. Το φεγγάρι δεν είναι αρκετά φωτεινό για να προκαλέσει απώλεια της λεπτομέρειας λόγω της λάμψης του.
4. Καθώς η γραμμή φωτός-σκότους - η οποία ονομάζεται διαχωρίζουσα ζώνη - υποχωρεί, τα χαρακτηριστικά κοντά στη γραμμή αυτή ξεχωρίζουν αναδεικνύοντας έντονα το ανάγλυφο της σεληνιακής επιφάνειας. Οι σκιές γίνονται πιο δυνατές και οι λεπτομέρειες γίνονται πιο εύκολα αντιληπτές.
Η πρώτη παρατήρηση με κιάλια θα σας αποκαλύψει τις σεληνιακές θάλασσες καθώς και τους μεγαλύτερους σεληνιακούς κρατήρες. Χρησιμοποιώντας το σεληνιακό σας χάρτη και ίσως μια συνοδευτική φωτογραφία, περάστε μερικές νύχτες για να εντοπίσετε διάφορα γνωστά σεληνιακά τοπία (π.χ. τον κρατήρα του Τύχω, ή το σεληνιακό Χ, κλπ.)
Εξετάστε την διαχωρίζουσα ζώνη
Παρατηρώντας την περιοχή κοντά και κατά μήκος της διαχωρίζουσας ζώνης (terminator) - εκεί που διαχωρίζεται με μια γραμμή η ημέρα από την νύχτα - θα παρατηρήσετε μια σειρά από εντυπωσιακά σεληνιακά χαρακτηριστικά. Εκεί, το ηλιακό φως πέφτει πάνω στα βουνά με πλάγια διεύθυνση κάνοντάς τα να ρίχνουν μεγάλες σκιές στην σεληνιακή επιφάνεια, όπως θα συνέβαινε και στη Γη νωρίς το πρωί ή αργά το απόγευμα. Γι 'αυτό ξεχωρίζουν οι έντονα φωτισμένες σεληνιακές κορυφές και το φεγγάρι φαίνεται ανάγλυφα πιο τραχύ. Ορισμένες από αυτές τις υπέροχες οροσειρές, όπως τα βουνά του Leibnitz, φθάνουν σε ύψος πάνω από 20.000 πόδια (6.070 μέτρα). Αλλά τα περισσότερα έχουν περίπου το ίδιο ύψος με εκείνα που βρίσκονται στη Γη. Τα Απέννινα, ο Καύκασος, τα Όρη Doerfel και τα Πυρηναία προσφέρουν υπέροχη θέα στον παρατηρητή.
Παρατηρήστε το φεγγάρι στην φάση Αύξων Αμφίκυρτος (waxing gibbous), δύο ή τρεις ημέρες μετά το πρώτο τέταρτο, όταν ο σεληνιακός δίσκος φωτίζεται από τον Ήλιο περίπου 73 έως 86 τοις εκατό. Με κιάλια ή με ένα τηλεσκόπιο, δύο μέρες μετά το πρώτο τέταρτο, ακριβώς επάνω ή αμέσως δίπλα στην διαχωρίζουσα ζώνη, θα εντοπίσετε εύκολα τον κρατήρα Κοπέρνικο, ο οποίος ονομάστηκε χαρακτηριστικά "Μονάρχης της Σελήνης" από τον αγγλικό σεληνιακό χαρτογράφο Thomas Gwyn Elger. Τρεις ή περισσότερες ημέρες μετά το πρώτο τέταρτο θα έχετε μια καλή εικόνα ενός συστήματος ακτίνων που περιβάλλει αυτόν τον κρατήρα, το οποίο μοιάζει με μια γιγαντιαία φωτεινή πιτσιλιά.
Αλλά κάτω από το κατώτερο άκρο του φεγγαριού είναι ένας κρατήρας με ένα ακόμη πιο εκπληκτικό σύστημα ακτίνων: ο κρατήρας Τύχω, ένας από τους νεότερους από τους μεγαλύτερους σεληνιακούς κρατήρες. Ο Ιερέας Thomas William Webb, ένας Βρετανός αστρονόμος, ανέφερε ποιητικά τον Τύχω ως "τον μητροπολιτικό κρατήρα του φεγγαριού". Οι λαμπρές ακτίνες του εκτείνονται προς τα έξω σαν ηλίανθος προς όλες τις κατευθύνσεις για πολλές εκατοντάδες μίλια. Ο Webb υποστήριξε ότι είναι ακόμα ορατός με γυμνό μάτι σε πανσέληνο, κάτι που ίσως θέλετε να δοκιμάσετε μόνοι σας εάν έχετε καλή όραση. Στο βιβλίο του "Exploring the Moon through Binoculars-Εξερευνώντας τη Σελήνη με κιάλια" (McGraw-Hill, 1969), ο Ernest H. Cherrington, ο νεώτερος λέει ότι οι ακτίνες του Τύχω "δίνουν στην πανσέληνο τη γενική εμφάνιση ενός αποφλοιωμένου πορτοκαλιού, όπου ο κρατήρας αυτός είναι το σημείο που συναντώνται τα επιμέρους τμήματα του αποφλοιωμένου αυτού ουράνιου...πορτοκαλιού".
Αποφύγετε την πανσέληνο!
Καθώς η Διαχωρίζουσα ζώνη κινείται, ο ήλιος ανεβαίνει ψηλότερα στον σεληνιακό ουρανό και οι σκιές γίνονται όλο και πιο μικρές και τα υψηλά σεληνιακά βουνά φαίνονται να...λιώνουν στο τοπίο και σχεδόν εξαφανίζονται. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μια πανσέληνος φαίνεται επίπεδη και μονοδιάστατη, επειδή ο Ήλιος λάμπει από πάνω της ρίχνοντας το φως του σχεδόν κάθετα. Δεν υπάρχει κάτι το αξιόλογο για παρατήρηση σε αντίθεση με τις λεπτομέρειες που παρατηρούμε στις εναλλαγές στις σκοτεινές και φωτεινές περιοχές που υπάρχουν στις πριν την Πανσέληνο φάσεις. Επιπλέον, η πανσέληνος είναι απολύτως εκθαμβωτική, ειδικά κατά τη διάρκεια του χειμώνα, όταν ανεβαίνει ψηλά στον ουρανό τη νύχτα στις διαυγείς, κρύες, λαμπερές έναστρες νύχτες. Γνωρίζατε ότι μια πανσέληνος είναι 11 φορές πιο φωτεινή από το φεγγάρι σε φάση πρώτου τέταρτου; Και όταν βλέπει κανείς με κιάλια ή ένα τηλεσκόπιο, μια πανσέληνο μπορεί να φαίνεται σχεδόν εκτυφλωτικά φωτεινή.
Αλλά αν θέλετε πραγματικά να δείτε την πανσέληνο άνετα, τότε ίσως να εξετάσετε την αγορά ενός φίλτρου Σελήνης. Πολλοί κατασκευαστές τηλεσκοπίων προσφέρουν τέτοια φίλτρα για να μειώσουν την αντανάκλαση στην επιφάνεια του φεγγαριού, ώστε να μπορείτε να δείτε περισσότερες λεπτομέρειες και χαρακτηριστικά. Αυτά τα φίλτρα είναι ιδιαίτερα χρήσιμα στους ιδιοκτήτες των τηλεσκοπίων μεγάλου ανοίγματος (large-aperture telescopes) και τα περισσότερα προσαρμόζονται (βιδώνουν) απευθείας στο ειδικό σπείρωμα του προσοφθάλμιου φακού.
Μοιραστείτε τη σεληνιακή σας παρατήρηση!
Τέλος, σας έχω μία πρόταση: Πάρτε το τηλεσκόπιο ή τα κιάλια σας, πηγαίνετε σε έναν πολυσύχναστο δρόμο στη πόλη σας, στρέψτε τα προς το φεγγάρι, και τα πλήθη σίγουρα θα συγκεντρωθούν για να ρίξουν μια ματιά στον πλησιέστερο μας γείτονα στο διάστημα. Εάν μπορώ να παραφράσω τη μυστηριώδη φωνή από την ταινία του 1989, "Field of Dreams": "Αν στήσετε το τηλεσκόπιο σας, θα έρθουν". Ίσως να εξετάσετε ακόμη και την ανάπτυξη ενός χρονοδιαγράμματος για τις διάφορες σεληνιακές φάσεις (ακόμη και ίσως για την πανσέληνο). Θα εντυπωσιαστείτε σίγουρα ακούγοντας όλα τα "Ωωωω" και "Αααα" ή επιφωνήματα τύπου "Τέλειο!". Θα χρειαστεί μόνο μία ματιά μέσα από τον προσοφθάλμιο φακό.
Καλές παρατηρήσεις με καθαρούς ουρανούς !
Πηγή: space.com